یکی از قدرتمندترین نیروهای محرک در پشت پرده اعتیاد، احساس عمیق و ویرانگر شرم است. درک رابطه پیچیده بین شرم و اعتیاد برای بازیابی و درمان، امری حیاتی محسوب می‌شود. اعتیاد اغلب نه یک مشکل اصلی، بلکه تلاشی ناکام برای تسکین درد ناشی از این احساس درونی است.

ماهیت و ریشه‌های احساس شرم

تعریف شرم: شرم یک احساس دردناک و فراگیر است که در آن فرد نه تنها از کاری که انجام داده، بلکه از هویت و وجود خود احساس نقص و بی‌ارزشی می‌کند. شرم با “گناه” (Guilt) متفاوت است؛ گناه یعنی «کار بدی انجام داده‌ام»، اما شرم یعنی «من ذاتاً آدم بدی هستم.»

ریشه‌ها و منشأ شرم:

احساس شرم از دوران کودکی و در تعامل با محیط اطراف شکل می‌گیرد و دلایل اصلی آن عبارتند از:

• انتقاد مزمن و نامشروط: کودکانی که دائماً از سوی والدین، معلمان یا همسالان مورد تمسخر، طرد یا انتقاد قرار می‌گیرند، این پیام را درونی می‌کنند که به اندازه کافی خوب نیستند.
• تجربه‌های آسیب‌زا (تروما): سوءاستفاده‌های جسمی، عاطفی یا جنسی باعث می‌شود فرد، قربانی بودن خود را به منزله نقص یا عیبی درونی تلقی کند.
• نیازهای برآورده نشده: عدم تأیید و نادیده گرفته شدن نیازهای عاطفی کودک، این باور را ایجاد می‌کند که او آنقدر مهم نیست که دیده شود.
• قوانین سختگیرانه خانواده: بزرگ شدن در محیط‌هایی که عواطف و آسیب‌پذیری سرکوب می‌شود و کمال‌گرایی افراطی حاکم است، زمینه را برای شرم فراهم می‌کند.

مکانیسم تحریک شرم

شرم توسط موقعیت‌هایی تحریک می‌شود که با باورهای درونی فرد در تضاد هستند:

1. شکست در حفظ نقاب: زمانی که فرد احساس می‌کند “نقاب” یا شخصیت ایده‌آلی که برای پنهان کردن نقص‌هایش ساخته، در حال فرو ریختن است.
2. قضاوت بیرونی: یک نگاه، یک جمله سرزنش‌آمیز یا انتقاد، می‌تواند سریعاً شرم نهفته را فعال کند.
3. قیاس اجتماعی: مقایسه خود با دیگران (مثلاً در شبکه‌های اجتماعی) و احساس عقب‌ماندگی یا کمبود.

ارتباط شرم با اعتیاد: چرخه معیوب

ارتباط بین شرم و اعتیاد یک رابطه علت و معلولی ساده نیست، بلکه یک چرخه خودتداوم‌ بخش است که اعتیاد را قفل می‌کند.

1.شرم، پیش‌بینی‌کننده احتمال اعتیاد:

شرم به دلیل ماهیت تحمل‌ناپذیر خود، احتمال اعتیاد را به شدت بالا می‌برد.

• فرار عاطفی (Self-Medication): شرم یک درد عاطفی غیرقابل تحمل ایجاد می‌کند که فرد به دنبال راهی سریع برای خاموش کردن آن است. مواد یا رفتارهای اعتیادآور، مانند یک «مسکن» قوی، حس بی‌ارزشی و نقص را به طور موقت متوقف می‌کنند. فرد از خودِ(Self) خود فرار می‌کند.
• انزوا و گسست: شرم باعث می‌شود فرد خود را از جامعه و دیگران جدا کند؛ زیرا می‌ترسد نقص او فاش شود. انزوا، نبودِ حمایت اجتماعی را به همراه دارد که خود یکی از فاکتورهای خطر اصلی برای شروع مصرف مواد مخدر است.

2.شرم، تشدید کننده مصرف مواد:

وقتی فرد به اعتیاد مبتلا شد، مصرف او توسط شرم بیشتر و بیشتر می‌شود:

• نتیجه اعتیاد: خودِ رفتار اعتیادآور (شکستن تعهدات، از دست دادن شغل، آسیب به روابط) دلایل جدیدی برای احساس شرم ایجاد می‌کند.
• تقویت باور مرکزی: هر بار که فرد مصرف می‌کند، باور درونی او مبنی بر اینکه «من ضعیف، بی‌اراده و بد هستم» تأیید می‌شود.
• نیاز بیشتر به فرار: برای فرار از این شرم جدید و تشدید شده، فرد مجبور است بیشتر و عمیق‌تر به مصرف روی بیاورد. این یک مارپیچ نزولی است که او را به سمت اعماق اعتیاد می‌کشاند.

تأثیر سرزنش و ملامت بر فرد معتاد

آیا شرم دادن به شخص معتاد تأثیر مثبت دارد؟ خیر.

سرزنش، ملامت و شرم‌دهی نه تنها تأثیر مثبتی بر ترک اعتیاد ندارد، بلکه عمیقاً مضر و مخرب است.

• افزایش مقاومت و دفاع: سرزنش باعث می‌شود فرد حالت تدافعی بگیرد، از پذیرش کمک فرار کند و دروغ بگوید تا شرم بیشتری را تجربه نکند.
• تغذیه چرخه اعتیاد: همانطور که توضیح داده شد، شرم‌دهی، سوخت این چرخه است. شما با شرم دادن، در واقع دارید دلیل اصلی روی آوردن فرد به مواد را تقویت می‌کنید.
• قطع ارتباط: سرزنش، دیوار بین فرد معتاد و شبکه حمایتی او را ضخیم‌تر می‌کند و او را به سمت انزوا و مصرف پنهانی سوق می‌دهد. درمان اعتیاد بر پایه ارتباط و صداقت است، در حالی که شرم بر پایه انزوا و پنهان‌کاری شکل می‌گیرد.

نحوه صحیح رفتار با فرد معتاد

رفتار مؤثر با فردی که درگیر اعتیاد است، باید بر پایه اصول شفقت، مسئولیت‌پذیری و مرزبندی استوار باشد.

خروج از چرخه شرم و اعتیاد نیازمند شجاعت است تا فرد بتواند آسیب‌پذیری خود را بپذیرد و بداند که برای کمک گرفتن نیازی نیست کامل باشد. در نهایت، شفقت و پذیرش است که زمینه امن لازم برای بازیابی را فراهم می‌کند.